جوامعالکلمجوامِعُ الْکَلِم، اصطلاحی حدیثی است،برگرفته از حدیثی از پیامبر اکرم ناظر به سخنان جامع، موجز و پرمعنای آن حضرت می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - ذکر اصطلاح مذکور در منابع شیعی و سنی ۳ - جوامع‌الکلم از اختصاصات پیامبر ۴ - قول مناوی در توضیح جوامع‌الکلم ۵ - مصادیق جوامع‌الکلم ۶ - مشهورترین کتاب درباره مصادیق جوامع‌الکلم ۷ - دیدگاه ابن عربی درباره اصطلاح جوامع‌الکلم ۸ - دیدگاه قیصری درباره جوامع‌الکلم ۹ - نظر آملی درباره جوامع‌الکلم ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - جوامع‌الکلم از لحاظ ادبیجوامعالکلم ترکیبی وصفی است که در آن جای صفت و موصوف عوض و صفت به موصوف اضافه شده، صورت اصلی آن الکَلِمُ الجامعه بوده است. [۱]
احمد بن علی نسائی، سنن النسائی، بشرح جلال‌الدین سیوطی و حاشیه نورالدین بن عبدالهادی سندی، ج۶، ص۳، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
جوامع، جمعِ جامعه است و کَلِم، جمعِ کلمه، و کلمه هم یک لفظ و هم مجموعه‌ای از الفاظ را در بر می‌گیرد. [۲]
محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل «کلم»، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
در زبان عربی واژه کلمه را به‌کار می‌برند و از آن مجموعه‌ای از کلمات، نظیر یک خطبه و یک قصیده ، را قصد می‌کنند. [۳]
ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، ج۳، ص۷۶، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
کَلِم هم کمتر از سه کلمه را در بر نمی‌گیرد. [۴]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغه و صحاح العربیه، ذیل «کلم»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷.
بنابراین، منظور از جوامع‌الکلم مجموعه‌ای از جملات و سخنان جامع و فراگیر است. ۲ - ذکر اصطلاح مذکور در منابع شیعی و سنیاین اصطلاح در چند حدیث از منابع شیعی و سنّی ، و در سیاق‌های گوناگون، از پیامبر اکرم نقل شده است: «بُعِثتُ بجوامع الکَلِم» (من با سخنان جامع برانگیخته شدم) ، [۵]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۴، ص۱۲، چاپ محمد ذهنی‌افندی ، استانبول ۱۴۰۱ /۱۹۸۱.
[۶]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ج۸، ص۷۶، چاپ محمد ذهنی‌افندی ، استانبول ۱۴۰۱ /۱۹۸۱.
«اُعْطیتُ جوامع الکَلم» (به من سخنان جامع داده شده) [۷]
ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۴۱۲، بیروت: دارصادر .
[۸]
ابن بابویه، کتاب من‌لایحضره‌الفقیه، ج۱، ص۲۴۰، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴ ب.
، و «اُوتیتُ جوامع الکَلِم» [۹]
ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، ج۲، ص۲۵۰_۴۴۲، بیروت: دارصادر.
[۱۰]
مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، ج۲، ص۶۴، بیروت: دارالفکر.
برای اطلاع از نقل‌ها و سند این حدیث در منابع اهل سنّت. [۱۱]
اسماعیل بن محمد عجلونی، کشف الخفاء و مزیل الالباس، ج۱، ص۱۵ـ۱۶، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
در حدیث مشهور امام حسن علیه‌السلام به نقل از هند بن ابی‌هاله در وصف پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله، نیز آمده است: «کان...
و یتکلَّمُ بجوامع الکلم». [۱۳]
ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ج۳، ص۳۴۳ـ۳۴۴، چاپ علی‌شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ ـ ۲۰۰۱.
۳ - جوامع‌الکلم از اختصاصات پیامبردر این احادیث، داشتن جوامع‌الکلم، در کنار چند ویژگی دیگر، از جمله اختصاصات پیامبر شمرده شده و در توضیح معنای آن گفته شده که سخنان پیامبر اکرم سخنانی است با واژه‌های اندک و معانی بسیار. [۱۴]
محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل «جمع»، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱.
[۱۵]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۳، ص۲۰۹، بیروت: دارالمعرفه.
۴ - قول مناوی در توضیح جوامعالکلممُناوی [۱۶]
محمد عبدالرووف بن تاج‌العارفین مناوی، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر، ج۱، ص۷۱۹، چاپ احمد عبدالسلام، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
در توضیح «اُعطیتُ جوامع‌الکلم» آورده که پیامبر دارای ملکه‌ای است که به کمک آن می‌تواند کلام خود را موجز، پُرمعنی و در عین حال بی‌تقیید بیان کند به‌طوری که دریافتِ آن، بی‌هیچ ابهامی برای شنوندگان، ممکن و آسان باشد.
۵ - مصادیق جوامعالکلممصادیق جوامع الکلم را دو نوع دانسته‌اند. بر اساس حدیثی از امام صادق علیه‌السلام، مصداقِ آن قرآن کریم است [۱۷]
محمد بن حسن طوسی، الامالی، ج۱، ص۴۸۴، قم ۱۴۱۴.
و به قرینه واژه «بُعِثْتُ» در برخی نقل‌های این حدیث، [۱۹]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۳، ص۲۰۹، بیروت: دارالمعرفه.
دلیل انحصار و اختصاصِ جوامع‌الکلم، یعنی قرآن، به حضرت رسول این است که قرآن بزرگ‌ترین، سودمندترین و پایدارترین معجزات است، بدین‌سبب که در بر دارنده دعوت و حجت است و تا ابد از آن می‌توان سود بُرد. [۲۰]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۳، ص۲۱۰، بیروت: دارالمعرفه.
در عین حال، به نظر می‌رسد که در برخی منابع [۲۱]
ابن رجب، جامع العلوم و الحکم، ج۱، ص۵۵، چاپ شعیب ارنؤوط و ابراهیم باجس، ریاض ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
[۲۲]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۳، ص۲۱۰، بیروت: دارالمعرفه.
فقط برخی از آیات قرآن کریم مصداق جوامع‌الکلم شمرده شده‌اند.
نوع دوم مصادیق جوامع الکلم، برخی سخنان موجز و پرمعنای حضرت رسول است که در مجموع احادیث ایشان پراکنده است [۲۳]
ابن رجب، جامع العلوم و الحکم، ج۱، ص۵۵، چاپ شعیب ارنؤوط و ابراهیم باجس، ریاض ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
و این، خاص احادیثی است که راویان در الفاظ آن تصرف نکرده باشند. [۲۴]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۳، ص۲۱۰، بیروت: دارالمعرفه.
از مجموع احادیث پیامبراسلام فقط پاره‌ای‌از آن‌ها مصداق جوامع‌الکلم شمرده شده‌اند [۲۵]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۱، ص۱۵۷، بیروت۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۶]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۹، ص۱۰۲، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۷]
ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، ج۱۳، ص۲۱۰، بیروت: دارالمعرفه.
[۲۸]
محمد عبدالرووف بن تاج‌العارفین مناوی، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر، ج۲، ص۱۶۱، چاپ احمد عبدالسلام، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۶ - مشهورترین کتاب درباره مصادیق جوامعالکلمدر باره احادیثی از پیامبر اکرم، که مصداق جوامع‌الکلم‌اند، از قدیم کتاب‌هایی نوشته شده [۲۹]
ابن رجب، جامع العلوم و الحکم، ج۱، ص۵۶، چاپ شعیب ارنؤوط و ابراهیم باجس، ریاض ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
که یکی از مشهورترین و مهم‌ترین آن‌ها جامع العلوم و الحکم نوشته ابن رجب بغدادی است که در آن پنجاه حدیث نبوی به‌عنوان مصادیق جوامع‌الکلم گزینش و شرح شده است.
۷ - دیدگاه ابن عربی درباره اصطلاح جوامعالکلممحییالدین ابن عربی و برخی از پیروانش از اصطلاح جوامع‌الکلم برداشت ویژه‌ای کرده‌اند. ابن عربی بر آن است که ، آدم علیه‌السلام حامل اسما، و بر اساس سخن پیامبر اسلام، «اوتیتُجوامع‌الکلم»، وی حامل‌معانی (یعنی حقایق) آن اسما بود، بنابراین، کسی که حقایق برایش فراهم آمده است، اسما هم تحت فرمانش خواهد بود ولی عکس این مطلب صادق نیست. [۳۱]
ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۱۷۱، سفر ۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
[۳۲]
ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۱۸۲، سفر ۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
بر اساس برداشت ابن‌عربی، [۳۳]
ابن عربی، الفتوحات المکیه، ج۱، ص۳۴۰، سفر ۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
جوامع‌الکلم از آسمان ششم بر پیامبر اکرم نازل شده، همچنان که قرآن به مثابه یک معجزه، از این آسمان نازل شده است.
۸ - دیدگاه قیصری درباره جوامعالکلمهمچنین به‌گفته قیصری در شرح فصوص‌الحکم، [۳۴]
داوود بن محمود قیصری، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۵۱۸، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، تهران ۱۳۷۵ ش.
در تعبیرِ «لیس کَمثله شی‌ءٌ» مِثلْ هم اثبات و هم نفی شده، بنابراین در این تعبیر برای آن حضرت میان تنزیه و تشبیه جمع کرده و پیامبر به همین سبب از آن جمع تعبیر به «اوتیتُ جوامع‌الکِلم» کرده است.
۹ - نظر آملی درباره جوامعالکلمسیدحیدر آملی [۳۶]
حیدر بن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۲۹۴، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
گفته است که خداوند بنا بر آیه دهم سوره نجم، اَسرار و حقایق و رموزی را بر پیامبر وحی کرده که اسرار معراج نامیده شده و پیامبر با تعابیری چون «اوتیتُ جوامع‌الکلم» بدان اشاره کرده است.وی در جایی دیگر [۳۷]
حیدر بن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، ج۱، ص۳۵۶، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش.
یادآور شده که منظور پیامبر از این تعبیر این است که کمال موسی و امتش (که آگاهی از حقایق عالم اجسام و صور و مراتب آن بود) و کمال عیسی و امتش (که آگاهی از عالَم ارواح و صور و مراتب آن بود) به صورت یک مجموعه به آن حضرت داده شده است، از همین‌رو، خود او مصداقِ «لاشرقیه و لاغربیه» است و امتش، امت وسط خوانده شده است.
۱۰ - فهرست منابع(۱) حیدر بن علی آملی، جامع الاسرار و منبع الانوار، چاپ هانری کوربن و عثمان اسماعیل یحیی، تهران ۱۳۶۸ ش. (۲) ابن بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴ الف. (۳) ابن بابویه، کتاب من‌لایحضره‌الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴ ب. (۴) ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، چاپ محمد بن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. (۵) ابن حجر عسقلانی، فتح الباری: شرح صحیح البخاری، بیروت: دارالمعرفه. (۶) ابن حنبل، مسندالامام احمد بن حنبل، بیروت: دارصادر. (۷) ابن رجب، جامع العلوم و الحکم، چاپ شعیب ارنؤوط و ابراهیم باجس، ریاض ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۸) ابن عربی، الفتوحات المکیه، سفر ۲، چاپ عثمان یحیی، قاهره ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۹) ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، چاپ علی‌شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ ـ ۲۰۰۱. (۱۰) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد ذهنی‌افندی ، استانبول ۱۴۰۱ /۱۹۸۱. (۱۱) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، قاهره ۱۳۷۶، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷. (۱۲) محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴. (۱۳) اسماعیل بن محمد عجلونی، کشف الخفاء و مزیل الالباس، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۱۴) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۱. (۱۵) داوود بن محمود قیصری، شرح فصوص الحکم، چاپ جلال‌الدین آشتیانی، تهران ۱۳۷۵ ش. (۱۶) مجلسی، بحار الانوار. (۱۷) مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت: دارالفکر. (۱۸) محمد عبدالرووف بن تاج‌العارفین مناوی، فیض القدیر: شرح الجامع الصغیر من احادیث البشیر النذیر، چاپ احمد عبدالسلام، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴. (۱۹) احمد بن علی نسائی، سنن النسائی، بشرح جلال‌الدین سیوطی و حاشیه نورالدین بن عبدالهادی سندی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۲۰) یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جوامع‌الکلم»، شماره۵۱۵۲. |